Գարուն", #1 ("Երբ հալվում է վերջին ձյունը", "Когда расстает последний снег")

Հովհաննես Ազնաուրյան. Երբ հալվում է վերջին ձյունը

Սերը փշատ է բուրում:

Դավիթ Մաթևոսյան

1.Հունվար

Արդեն մի ամիս է, ինչ սառցակալած լորձի նմանվող ամպերը հաստ զրահով ծածկել էին Երևանը: Երբեմն-երբեմն շողում էր փայլատ արևը, և էլի ցեխոտ ու անելանելի ձգվում էր հունվարը: Այդպես մոխրագույն ու փոքր-ինչ կորսված էլ թվում էր «Մոսկվա» կինոթատրոնի շենքը: Նրանք նստած էին սրճարանում՝ կինոթատրոնի ֆոյեում, սրճում էին ու ծխում: Հենց վերարկուներով ու բաճկոններով էլ նստած էին. կինոթատրոնի միայն դահլիճներն էին ջեռուցվում, ֆոյեում փողոցի նույն ցուրտն էր:

-Հը՞ն: Ներս գնանք մի բան դիտելո՞ւ, — ձգված ժպիտով ասաց Ռուբիկը:

-Ավելի լավ է սառչենք, — մռայլ վրա բերեց Արամը:

-Ոչ մի բան անելու հավես էլ չկա, — ասաց Թովման, — բացարձակ ոչ մի բան:

Ռուբիկը տարօրինակ արտաքին ունի: Փոփոխական: Վաղուց արդեն քառասունն անց է, ինչպես Թովման, բայց երբեմն քսանհինգից բարձր չես տա, իսկ երբեմն էլ՝ վաթսուն ու վերջ: Երբ Ռուբիկը ոգեշնչված որևէ բան էր պատմում, փոքր տղայի էր վերածվում, իսկ երբ մռայլ էր՝ ծերուկի: Հիմա Արամին թվաց, որ Ռուբիկը վաթսունհինգ տարեկան է:

Բայց Թովման չէր փոխվում: Մի օր դարձել էր քառասուն տարեկան և այլևս ոչ մի գրամ չէր փոխվել: Թվում էր, թե Թովման քառասուն տարեկան էր եղել նույնիսկ մանկության տարիներին: Եվ ոչ ոքի հիմա չէիր համոզի, որ Թովմայի գլխին երբևէ թավ մազածածկույթ է եղել:

-Կոնյակ ունեմ: Բաժակներ չխնդրե՞նք: — հարցրեց Ռուբիկը, — Սուրճի բաժակն էլ կլինի:

-Քուլերի բաժակներից կարող ենք վերցնել, — ասաց Թովման,- մատուցողին էլ չենք անհանգստացնի:

Արամը գնաց բաժակների հետևից, իսկ հետո երեքով խմեցին:

-Լևոնի համար: Աստված հոգին լուսավորի:

-Լուսավոր մարդ էր:

Արամը մի կում էլ արեց: Սիրտը թեթև խառնեց. բան չէր կերել առավոտից, իսկ հետո այրոց զգաց սրտի տակ: Կոնյակը ներսն ամբողջությամբ այրում էր, և ասես դրանից հոգին ավելի էր դատարկվում:

-Գիրքն էլի դեռ չի լինի: Էլի ձգձգում են, — հանկարծակի ասաց Ռուբիկը:

Ոչ ոք ոչինչ չասեց: Ոչ ոք չգիտեր՝ ինչ ասել:

-Իսկ այսօր իմ ծննդյան օրն է, — անսպասելիորեն հիշեց Արամը:

-Բարի գալուստ «փոթորկոտ քառասունների լայնություններ»,- արձագանքեց Թովման:- Դե հիմա բռնվիր: Հիմա կամ կյանքը՝ քեզ, կամ դու՝ կյանքին:

-Կյանքն ինձ՝ արդեն…

-Դժվա՞ր է:

-Դժվար է:

-Աշխատա՞նքն է:

-Հա:

-Աշխենը ո՞նց է:

-Դիմանում է:

-Ոչի՞նչ, որ տարեդարձիդ համար չենք խմում:

-Ոչինչ: Չէ՞ որ քառասնամյակը չեն նշում:

-Եկեք նորից խմենք Լևոնի համար, — ասաց Ռուբիկը:

Եվ նրանք նորից խմեցին:

Կինոդահլիճից դուրս էր գալիս հանդիսատեսը: Շատ չէին. առավոտյան սեանս էր. մի երկու զույգ, դեռահասներ: Եվ Արամն ինքն իրեն մտածեց, որ այդ դեռահասները, թերևս, հիմա պիտի դպրոցում լինեին. ուրեմն փախել են: Ժպտալով հիշեց, որ Աշխենը նման դեպքերում կասեր. «Դու անուղղելի ուսուցիչ ես»:

Երևի այդ բանը հավերժ մնում է արյան մեջ: Եթե դու երբևէ դպրոցում ուսուցիչ ես եղել, ուրեմն մինչև մահ այլևս մեջիցդ դուրս չի գա:

-Մոսկվա եմ գնում, — ասաց Թովման: — Էլ հնար չկա:

-Ու ի՞նչ ես այնտե՛ղ անելու, — հարցրեց Ռուբիկը:

-Չգիտեմ:

-Հիշո՞ւմ ես: Որքան մեծ է քաղաքը, այնքան փոքր է մարդը:

-Հիշում եմ: Բայց դրանից ի՞նչ, Ռուբո՛: Ընդհանրապես ի՞նչ է լինելու:

Ռուբիկը նորից բոլորիս բաժակները լցրեց իր շշից (Ֆանտայի շշից) և պատասխանեց.

-Ինչպես միշտ, Թո՛մ ջան: Չարյաց փոքրագույնը կլինի: Ինչպես միշտ: Չէ՞ որ միշտ ստիպված ենք ընտրություն անել կործանման և չարյաց փոքրագույնի միջև:

-Եվ ընտրության ազատություն չկա՞:

-Ընտրության ազատությունն առաջնահերթության հարց է, — գրեթե ինքնաբերաբար ասաց Արամը:

Թովման համառ ցլիկի պես տմբտմբացրեց գլուխը.

-Այդ դեպքում առավե՛լ ևս կգնամ Մոսկվա:

Արամը հիշեց, որ Մոսկվայում անձրևոտ ու խոնավ է: Իսկ մետրոյում՝ շատ շոգ: Ասես, ինչ-որ հսկա տաք ծովահրեշ իր շոշափուկներով Մոսկվան խառնում, խճճում էր՝ տակից տաքացնելով քաղաքը. «Քաղաքացի՛ ուղևորներ, միմյանց հանդեպ եղեք քաղաքավարի, զիջե՛ք նստատեղերը երեխաներով ուղևորներին, հղի կանանց… Քաղաքացի՛ ուղևորներ, վագոնից դուրս գալիս մի՛ մոռացեք ձեր իրերը: Կասկածելի իրերի մասին հաղորդեք մեքենավարին…»:

Մոսկվան ստորգետնյա է: Մոսկվան զանազան է: Մոսկվան մեծ է: Մոսկվան արագ է: Խցանված է: Հիշեց, որ այդպես էլ ինքն իր համար չորոշեց, թե ինչ գույն ունի Մոսկվան: Ինչպես է բուրում այն: Այդ բանը դեռևս այնտեղ էր մտքով անցել, երբ մի ծանոթուհի անդադար ողբում էր. «Ա՜խ, Երևանի այդ կիսափայլ փողոցները, ա՜խ Երևանի այդ ջրաներկված տները …»:

Երևի Մոսկվայի համար շատ քիչ ժամանակ էր այնտեղ անկացրել: Մոսկվայում, ինչպես հարբուխի դեպքում, հոտերը չես զգում: Որովհետև միանգամից ես հիվանդանում: Իսկ երբ ապաքինվում ես, արդեն կամ պիտի մեկնես, կամ էլ հոտերն արդեն դառնում են անպետք, անկարևոր: Միակ բանը, որ նա զուտ բնազդաբար հասկացավ, այն էր, որ Մոսկվան հսկայական սրճաղացի նման է. սուրճի հատիկների պես աղում է մարդկանց… «Մի՛ գնա, մնա՛, — ասում էր այն նույն ծանոթուհին, — դու հո ուզում ես մնալ: Դու հո ուզում ես երջանիկ լինել»: Արամն ուզում էր մնալ: Շատ էր ուզում: Բայց չմնաց: Վախեցա՞վ, ինչ էր:

-Լսե՛ք, ինչո՞ւ մենք չենք կարող երջանիկ լինել, — հանկարծ ասաց Արամը, — մեզ ի՞նչն է խանգարում:

Ռուբիկը մի անգամ էլ լցրեց կոնյակը:

-Մենք երջանիկ չենք, որովհետև Լևոնը մահացել է: Եվ մենք որբացել ենք:

Արամը, Ռուբիկը, Թովման խմեցին:

Արդեն մի ամիս է, ինչ սառցակալած լորձի նմանվող ամպերը հաստ զրահով ծածկել էին Երևանը: Եվ քաղաքը, ջերմություն չստանալով, դանդաղ պաղեց: Լավագույն դեպքում, շատ հազվադեպ շողում էր փայլատ, հիվանդոտ արևը՝ բացարձակ չջերմացնելով ո՛չ քաղաքը, ո՛չ մարդկանց: Ասում էին, թե Դաշտը մեծ, չօդափոխվող թաս է, և բավական է ցուրտը կամ շոգը սողոսկի այդ թասի մեջ, այլևս դուրս չի գալիս: Ուժեղ քամի էր պետք, որ ամպերը քշեր: Շատ-շատ ուժեղ քամի: Իսկ առայժմ տներում խողովակները ճաքում են, իսկ առայժմ փողոցներում ոչ ոք սառույցը չի կոտրում…

Մարտ ամսին Ռուբիկը վերջնականապես Վարշավա էր տեղափոխվել, իսկ Թովման՝ Մոսկվա, ևս վերջնականապես: Իսկ Արամը, մենակ մնալով, չգիտեր: Ոչինչ չգիտեր: Չգիտեր ողջ հունվար, փետրվար, մարտ, ապրիլ ամիսներին: Ավելի հաճախ էին մտքերը նրան տանում դեպի մանկություն, Կապան փոքրիկ քաղաքը, և չգիտեր նույնիսկ, որ դեռ էլի շատ օրեր է պետք ապրել, որպեսզի Ողջի գետի ափերին ծաղկեր փշատը, և ավելի շատ օրեր, որ Խուստուփ լեռան արծվաթևերին հալվեր ամբողջ ձյունը:


2. Մայիս


Երբ առավոտվա սրճաբույր լույսը նոր էր բացվում, Արամը շարունակում էր նստած մնալ պատուհանի մոտ, ծխել և հիշել քրտնաթաթախ մարմինները, չշտապելու անկուշտ, հուսահատ ցանկությունը, լոգանքի հեղուկի գլխապտույտ բույրը՝ խառնված էլի ինչ-որ բանի բույրի հետ, չանջատված տորշերը, որը միշտ անջատվում էր… և շոգը… շոգը… շոգը…

Պատուհանից երևում էր, թե ինչ մոլորված էր օդում թափառում բարդու բամբակը: Արամն այդպես էլ մտածեց՝ «մոլորված»: Երևի այդպես թվաց, որովհետև բարդու բամբակը նման էր ձյան փաթիլին. նույն կերպ թափվում էր, պտտվում… միայն թե դրսում մայիսն էր, և ջերմաստիճանը վաղուց արդեն քսանից բարձրացել էր: Միգուցե բամբակը ՈւԶՈւՄ ԷՐ ձյուն թվալ, բայց ոչ մեկին այդպես էլ չէր կարողանում համոզել: Ուստի և թռչում-թափվում էր այդպես մոլորված:

-Բարի առավոտ:

-Բարի լույս:

-Վա՞ղ ես արթնացել:

-Վաղ էր:

-Էլի՞ ամբողջ գիշեր չես քնել:

-Չեմ քնել:

-Քեզ հետ ինչ-որ բան է կատարվում, Արա՛մ ջան:

-Երևի: Երևի կատարվում է:

-Պատճառը գիտե՞ս:

-Չէ…

-Կուզե՞ս սուրճ դնեմ:

-Արդեն երկու բաժակ խմել եմ… Բայց լավ, դի՛ր:

-Լավ:

Արամը նստել էր գրասեղանի մոտ՝ մեռած համակարգչի դիմաց, և ծխում էր:

Երեկ երեկոյան դուստրերին տարել էին Արամի մոր մոտ, հետո մտել էին Հրապարակի մոտի «Ջազվե» սրճարանը, սուրճ խմել, իսկ հետո մետրոյով տուն եկել: Այդ բոլորը Աշխենի գաղափարն էր՝ մի երկու օր ապրել առանց երեխաների, գլուխ հանել եղածից, զրուցել, միգուցե նաև ինչ-որ բան որոշել: Ինքը՝ Արամը, այդ գաղափարին կասկածամտորեն էր վերաբերվում: Ի՞նչ պիտի տար: Ինքը փոխվեց, օտարացավ, մոլորվեց: Գործ չկա: Փող չկա: Եվ առհասարակ ոչ մի լավ բան չկա… Առաջվա պես Աշխենին սիրո՞ւմ է: Չգիտի, արդեն չգիտի… Տուն եկան, ընթրեցին: Սկսեցին զրուցել, հետո հանկարծակի սեքսով զբաղվեցին: Վատ չէր՝ հաշվի առնելով այն, որ վաղուց չէր եղել: Մի գիշերվա ընթացքում մի քանի անգամ կատարվեց: Այդպես էլ մարդավարի չզրուցեցին…

-Սուրճդ:

-Շնորհակալ եմ:

-Իսկ հիմա խոսե՞նք:

-Չեմ ուզում:

-Բայց ես այլևս այդպես չեմ կարող: Էլ ուժ չկա: ՉԵ՜Մ ԿԱՐՈՂ: Ամբողջ ընթացքում լռում ես,- Աշխենը արտասվեց ու ծխեց:

Արամը լռում էր: Լռում էր, երբ Աշխենը խմեց-վերջացրեց իր սուրճը: Լռում էր, երբ Աշխենը երկրորդ սիգարետը ծխեց, երբ Աշխենը գնաց լոգանք ընդունելու: Երբ Աշխենը վերադարձավ սենյակ՝ սրբիչով փաթաթված, ու թաց ձեռքերով ծխեց: Արամը, շարունակելով նստած մնալ երեկ վերջնականապես մահկանացուն կնքած համակարգչի դիմաց, խոսեց.

-Ուզում եմ մեկնել, — ասաց նա:

-Փող չկա, — ինքնաբերաբար պատասխանեց Աշխենը:

-Ի՞նչ կապ ունի այստեղ փողը,- Արամը մտածեց, որ իզուր էր խոսելը:

-Կներես, Արա՛մ ջան, չմտածեցի… Ո՞ւր ես ուզում գնալ:

-Կապան:

-Լավ: Հուլիսին, երբ Նառայի քննությունները կավարտվեն, կգնանք:

-Դու էլի չհասկացար… Մենակ: Մենակ եմ ուզում գնալ: Ուզում եմ վերջնական գնալ:

Աշխենը նստեց բազկաթոռի թևին և երկար, շատ երկար նայեց ամուսնուն:

-Իսկ մե՞նք: Իսկ քո Երևա՞նը,- վերջապես հարցրեց նա:

-Երևանն իմը չէ: Իմ քաղաքը չէ: Վաղուց արդեն… Իսկ Կապանն իմն է:

-Բայց դու այնտեղ ընդամենը մի երկու տարի ես ապրել, այն էլ ՝ երեխա ժամանակ, իսկ Երևանում՝ բոլոր քառասուն տարիներդ…

-Միևնույնն է, ուզում եմ վերադառնալ: Կապան եմ ուզում գնալ:

-Եվ ի՞նչ ես այնտեղ անելու: Հո կխելագարվես: Ուրիշները եվրոպաներ են գնում, Մոսկվա են գնում…. իսկ դու՝ Կապան:

-Իմ ի՞նչ գործն է, թե ինչ են անում ուրիշները, Աշխե՛ն: Դպրոցում գործի կընդունվեմ, ուսուցչություն կանեմ:

Աշխենի աչքերն էլի արցունքոտվեցին:

-Արա՛մ ջան, իսկ մե՞նք:

-Չգիտեմ… Դուք հո չեք գա ինձ հետ… Ոչ մի բան չգիտեմ… Բայց ես՝ ինքս, այսպես էլ չեմ կարող: Այնտեղ հո պապիս տունն է: Իմն է: Պապն իմ անունով է գրել:

-Հա բայց… Իսկ մե՞նք:

Արամը չգիտեր՝ հիմա գրկեր նրան, թե՝ ոչ: Միայն գիտեր, որ եթե գրկի, կցանկանա նրան, բայց Արամը հիմա բացարձակ չէր ուզում սեքսով զբաղվել: Երևի պնդաճակատությունից: Եվ հետո գիտեր, որ սեքսից հետո բոլոր խոսակցությունները, որոշումները լվացվում են, հաշիվները՝ զրոյացվում, և ամեն ինչ ստիպված ես նորից սկսել: Իսկ նա չէր ուզում կորցնել այն, ինչը քիչ առաջ արդեն ասել էր Աշխենին՝ ուզում է գնալ:

Աշխենն ինքը մոտեցավ ու նստեց նրա ծնկներին: Ուզում էր համբուրել, բայց Արամը շրջեց դեմքը:

-Մեզ լքո՞ւմ ես, Արա՛մ: Ասա, լքո՞ւմ ես:

-Երեկ, երբ Մարիամիկի հետ գնացել էինք Օպերայի բակ՝ հեծանիվ քշելու, ինչ-որ բույր զգացի: Արի՛ գնանք տեսնենք՝ Օպերայի մոտ փշատը ծաղկե՞լ է:

-Ես չգիտեի, որ այնտեղ փշատ է աճում, — Աշխենը, արցունքները սրբելով, ժպտաց,- չինարները հիշում եմ, փշատ չկար:

-Կա: Մեկը կա:

-Արա՛մ ջան, հասկացի՛ր, դու պարզապես ամեն ինչ մուգ երանգների մեջ ես տեսնում, դրա համար էլ լավը չես նկատում: Բացարձակ խավար սենյակում առարկաները չեն երևում: Մի քիչ լույս ավելացրու և ամեն ինչ կտեսնես: Լուսավորի համար լույս է պետք…

Երբ մետրոյով գնում էին, Արամը, չգիտես ինչու, հիշեց քրտնաթաթախ մարմինները, չշտապելու անկուշտ, հուսահատ ցանկությունը, լոգանքի հեղուկի գլխապտույտ բույրը՝ խառնված էլի ինչ-որ բանի բույրի հետ, չանջատված տորշերը, որը միշտ անջատվում էր… և շոգը… շոգը… շոգը… Հիշեց նաև, որ երբ գալիս ես Կապանից, Արծվանիկից դեպի ամառանոցային Կարմրաքար ավանի կես ճամփին՝ չվերջացող ոլորանաշարի հետևում՝ փոշոտ ընկուզենիների ստվերի տակ, թաքնվում էր ժայռի վրա գրանիտե կամարի ձև ունեցող Սառնակունքը՝ անմիջապես ծխի մեջ բարձրացող Խուստուփ լեռան առջև:


3. Հուլիս


Հուլիսյան արևը վաղուց արդեն ծագել էր, երբ մեքենան դուրս եկավ Երևանից ժամը ութին: Արամը գիտեր, որ մի վեց ժամվա ճամփա կար, ուստի իր բախտը հանձնելով կապույտ մերսեդեսի վարորդին՝ ձյաձ Մարատին՝ որոշեց այլևս ժամացույցին չնայել և անջատեց հեռախոսը: Ժամանակը Երևանում էր կարևոր: Մայրաքաղաքի սահմաններից դուրս՝ ճանապարհին, ժամանակը պետք չէր: Այստեղ այն պարզապես գոյություն չուներ: Եվ երբեք էլ գոյություն չէր ունեցել: Եվ միայն կարևոր էին հեռավորությունը, կիլոմետրերը: Քաղաքից հեռու ժամանակը չէր չափվում տարիներով, ամիսներով, ժամերով, րոպեներով, վայրկյաններով, այլ միանգամից տարվա եղանակներով: Քաղաքից հեռու լինում էր միայն գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ: Միայն թե այստեղ ներքին ներդաշնակության ամբողջ զգացողությամբ քեզ ինչ-որ չափով մոլորված ես զգում, քանի դեռ չես հասնում այնտեղ, ուր ձգտում էիր, որովհետև դուրս ես ընկնում Ժամանակից:

Ձյաձ Մարատը նիհար, ալեհեր մարդ էր՝ հնամաշ ջինսով: Երբ հեռախոսը զանգում էր, միշտ ռուսերեն էր պատասխանում. «Դա՞, սլուշայու», թեև համարյա ոչինչ չգիտեր այդ օտար լեզվով, ինչն էլ պակաս չէր զվարճացնում Արամին: Ձյաձ Մարատը ծնունդով Կապանի շրջանի Առաջաձոր գյուղից էր և խոսում էր բացառապես Կապանի՝ մնացած Հայաստանի համար անհասկանալի բարբառով: Եվ հեռու էր ռուսերենից այնքան, որքան Առաջաձորն էր հեռու Մոսկվայից: Այնուհանդերձ բջջային հեռախոսի հանդեպ առանձնահատուկ վերաբերմունք ուներ, ուստի միշտ ռուսերեն էր պատասխանում. «Դա՞, սլուշայու»:

Շատ չանցած՝ Արամը հասկացավ, որ ձյաձ Մարատը ուղնուծուծով փիլիսոփա է, լավ կարդացած ու իր մերսով շոֆերություն է անում, որպեսզի Երևանի բուհերից մեկում սովորող թոռնուհու ուսման վճարը տա: Իր սիրելի մերսի մասին խոսելով, նաև այն մասին, որ «Ղրիմը մերն է» , որ այս տարի Կապանում լոբի չկա (ամբողջը կարկուտն էր ծեծել)՝ ձյաձ Մարատն իր մերսեդեսի արագությամբ մտքերով սլանում էր երկնային բարձունքները, և Արամին մնում էր միայն զարմանալ եթե ոչ նրա դատողությունների բովանդակության վրա, ապա գոնե՝ նրանց առկայության: «Ո՞ւմ մտքով կանցներ»,- զարմացավ նա: Եվ հերթական անգամ մտքում որոշեց՝ երբեք չթերագնահատել զրուցակցին: Ամենը, ինչ ասում էր ձյաձ Մարատը, Կապանի բարբառով էր, և Արամը մտքում «թարգմանում» էր և պատկերացնում, թե դրանք ինչպես կհնչեին գրական լեզվով:

-Արա՛մ ջան, այ դու պատմաբան ես: Ի՞նչ է Համաշխարհային պատմությունը: Էդ կայսրությունների ձևավորման և փլուզման պատմությունն է: Թեկուզ հարյուր տարի էլ էդ կայսրությունը գոյություն ունենա, մեկ է՝ դատապարտված է: Որովհետև ուզածդ ազգը, ինչքան էլ հետմնաց կամ փոքր կլինի, անկախ լինելու գեն ունի իր մեջ: Ուզածդ ազգի ձգտումն էդ է, ու հարցը էն է, որ էդ ձգտումն անցել է գործնական քայլերի: Եվ հետո էդ բոլորը պիտի իր ժամանակին տեղի ունենա: Ազգն էլ պիտի բախտ ունենա, հա՜, թե չէ մի էնպիսի սարսափելի աղետի դեմ կառնի: Դա՞, սլուշայու…

Մասիս, Արտաշատ: Մեքենայի պատուհաններից այն կողմ գնալով նշմարվում էին քաղաքներն ու գյուղերը՝ լուռ ու անհյուրընկալ, կարմրադարչնագույն լեռների նման, որոնք մերթ ընդ մերթ ցցվում էին մեքենայի առջև, երբ Դաշտն արդեն անհետացել էր տեսադաշտից:

Արարատն արդեն չէր երևում, և մի պահ թվաց, որ մի կարևոր ուղենիշ, որի վրա սովոր ես հենվել ներքին տատանումներիդ ժամանակ, կորել էր: Ուրիշինը դառնալով՝ Լեռն ավելի էր դարձել մերը: Սովորություն է արդեն դարձել. մշուշների մեջ փնտրել նրա գագաթը, շրջվել դեպի նա՝ արդյոք այնտե՞ղ է, եղանակը կանխատեսել գագաթին կուտակված ամպերով: Օդանավակայանում վայրէջք կատարելիս առաջինը նրան տեսնելու մասին մտածել: Եվ թվում է, թե այն համոզմունքը, որ երբ Լեռն իր տեղում է, ուրեմն մենք կանք, վերածվել է արդեն հավատի: Լեռը մերն է: Չէ՞ որ միշտ զգում ենք նրան: Այնտեղ է: Նա այնտեղ է: Հա, ԱՅՆՏԵՂ: Լեռան կարոտի համար մենք պատմական հիմքեր ունենք:

-Աղջիկ թոռս էր զանգում, — ասաց ձյաձ Մարատը,- ասում է մյուս շաբաթ քննությունները ավարտվում են: Գնալու եմ հետևից: Լսի՛ր, Արա՛մ ջան, ճիշտ չի, թե պատմությունը պատերազմների պատմությունն է: Պատերազմը նրա համար է, որ ազգն ինքն իրեն գիտակցի, թե իր ժամն եկել է, թե՝ դեռ ոչ: Վա՜յ էն ազգին, որ սխալվում է ժամանակի մեջ: Վա՜յ նրան, որ ժամանակը չի զգում: Վա՜յ նրան, որ ժամանակը բաց կթողնի: Ժամանակը հո էլ հետ չես բերի:

Վեդի, Զանգակատուն: Ա՜խ, ինչ խնձորներ են այնտեղ: Արենի, Արփի… Արփա գետը աջ կողմում էր, և նրա ափերի երկայնքով փշատ էր աճում: Շատ փշատ, ու չնայած ծաղկունքի ժամանակը վաղուց էր անցել, Արամին հանկարծ թվաց, թե զգաց ծաղիկների թմրեցնող անկրկնելի բույրը, որ կարող էր համեմատվել միայն սիրո բույրի հետ: Սերը բո՞ւյր ունի: Իհարկե: Սերը բազում գույներ ունի: Երանգներ: Բայց բույրը մեկն է…

-Արա՛մ, տղաս, Քամյուն ասում է. «Ժամանակը մարդու ամենաչար թշնամին է»: Ամեն ազգ նման է մի մարդու: Ինչքան էլ կոսմոպոլիտ լինեմ, միևնույն է, ես իմ ազգի մեջ եմ ու դրանից ոչ մի տեղ չեմ փախչի: Ուղղակի էստեղ էլ է բախտ պետք, մեծ, մեծ բախտ… Չնայած, միևնույն է, ամեն բան հարաբերական է: Իրո՞ք շատ մեծ երջանկություն է հյուսիսամերիկացի ծնվելը: Չգիտեմ: Ժամանակը մարդու ամենաչար թշնամին է, որովհետև մարդը ծերանում է ժամանակի ընթացքում կամ էլ՝ ժամանակից: Մարդու նման էլ ազգը բա չի՞ ծերանում: Երևի՝ հա: Վա՜յ էն մարդուն, ով մարդ չի դարձել, երբ դեռ ջահել էր: Վա՜յ էն ազգին, որ անկախությունը շատ ուշ է ցանկացել: Որովհետև էդ անկախությանը հասնելու համար ջահելություն է պետք: Ջահել տարիքում է պետք կռվել, որ հասուն տարիքում արդեն վաստակիդ պտուղները քաղես ու բարին բազմապատկես: Ի՞նչ սպասես պառաված ազգից: Ո՛չ սուր բարձրացնելու ուժ ունի, ո՛չ էլ՝ բազմանալու հնարավորություն… Դա՞, սլուշայու:

Արևային Եղեգնաձորը, մռայլադեմ Վայքը: Իսկ հետո՝ Զանգերով դարպասները: Իսկ դա նշանակում է, որ մտել են Զանգեզուր: Միանգամից միտն է գալիս այս կողմերի անվան ծագման լեգենդը: Առհասարակ այդ մասին Արամը մի երեք լեգենդ գիտեր, բայց նրան հենց այս մեկն էր դուր գալիս: Խոտ մենաստանում էր գտնվում Մեծ Զանգը, որը թշնամու ներխուժման տագնապի ահազանգն էր: Հենց զանգով էլ ոտքի էին հանում ժողովրդին: Եվ պատահեց այնպես, որ Մհեր անունով մի դավաճան Լենկ Թեմուրին խոստացել էր լռեցնել Զանգը և իր դավակիցների հետ զանգի տակ կրակ էր վառել: Պարանը խանձվել-կտրվել էր: Մեծ Զանգն ընկել ու ջարդուփշուր էր եղել: Լենկ Թեմուրը անցել էր Արաքսը, իսկ երբ ժամհարը վազել ու Զանգը կոտրված էր տեսել, բացականչել էր. «Զանգը զո՜ւր է, Զանգը զո՜ւր է»:

-Կգա ժամանակ, երբ ծերերը պետք է իրենց տեղը ջահելներին զիջեն, -կրկին խոսեց ձյաձ Մարատը, — ծեր ազգերը գնում են, անհետանում, Պատմության էջերից ջնջվում, միայն դասագրքերի մեջ են հիշատակվում: Ծնվում-գալիս են նոր ազգեր՝ ջահելության թարմությունն ու ուրախությունն իրենց մեջ, ժպտում են, ուրախանում. բայց նաև խելոք են. փորձում են հարցերը լուծել գլխով, ոչ թե՝ սրով… Արա՛մ, լսո՞ւմ ես ինձ, թե՞ ուզում ես քնել: Մենք արդեն տանն ենք, Զանգեզուր ենք հասել:

Արամը գլուխը թափ տվեց ու շուրջը նայեց: Սիսիանի ալպիական մարգագետիններն այնքան բարձր են, որ ամպերը ոչ թե նրանց վերևում են, այլ՝ շուրջբոլորը: Հենց այստեղ է Երկիրը բարձրանում և Երկինքը իջնում, և Արամը նայում էր մարգագետիններում ծուլորեն թափառող ամպերին: Նա գիտեր, որ ցուրտ է մեքենայի պատուհաններից այն կողմ, և ուժեղ է փչում քամին: Որ ինչ-որ տեղ՝ մոտակայքում, Անգեղակոթն էր, իսկ մի քիչ այն կողմ՝ ժամանակի մեջ հավերժացած ժայռերի մեջ, ամփոփվել էր Տաթևի վանքը:

-Ծեր ազգերի դժբախտությունն այն է, որ նրանք Պատմություն կոչվող թատերաբեմից շուտ չեն հեռացել: Ինչ տանջալի բան է կողքիդ տեսնել կյանքով լեցուն ջահելությունն ու հիշել քո ծերության մասին: Ու ինչ տանջալի բան է անկախությունը ձեռք բերել ու ծերության պատճառով չկարողանալ պտուղները քաղել ու համը տեսնել: Նմանների մասին ասում են՝ ծերուկը մանկությունն է հիշել, կռիվ-կռիվ է խաղում: Բա ինչ տխուր է նայել ծեր կնոջը, որը փորձում է հետ բերել անցած-գնացած ջահելությունը: Մեր ազգը ա՛յ էդ կնոջ նման է… Նայում ես ու հասկանում, թե ինչ սարսափելի բան է Համաշխարհային պատմությունը, ինչ սարսափելի կարող է լինել էդ Ժամանակ կոչվածը, երբ քո դեմ է խաղում… Պատմության ամբողջ ընթացքում ժամանակը մեր դեմ է խաղացել: Իրո՞ք շատ ԶԱՎԵՇՏԱԼԻ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ է:

-Ու ի՞նչ ես առաջարկում, ձյաձ Մարատ:

-Իմ կարծիքով պետք է պարզապես սիրել միմյանց: Չչարանալ: Չարությունը ծերացնում է, — անսպասելիորեն ասաց ձյաձ Մարատը:

-Քո կարծիքով, մենք այլևս շատ բան չե՞նք կարող ձեռք բերել: Քո կարծիքով, մենք մեր հնարավորությունը բա՞ց ենք թողել: Ընդմի՞շտ: Հավե՞րժ: Այդպե՞ս ես կարծում, ձյաձ Մարատ:

-Դե չէ, իհարկե, չէ: Միայն թե կարծում եմ, որ վերջին քսաներեք տարում մենք ավելի ենք ծերացել:

-Հա… Այդ մեկը որ հաստատ:

-Միամիտ ենք, է՜, — շարունակեց ձյաձ Մարատը: Միշտ էլ միամիտ ենք եղել: Ժամանակն էլ միշտ խեղաթյուրված ենք ընկալել (մեր ժամացույցները երբեք ճիշտ ժամը ցույց չեն տվել), իսկ նշանակում է, որ իրականությունը միշտ ֆոկուսից դուրս ենք տեսել (ասես միշտ ջարդված օբյեկտիվի միջով ենք նայել): Եվ միշտ կախարդական փայտիկի հույս ենք ունեցել: Բայց թե էդ կախարդական փայտիկն ինչ տեսք է ունեցել, մենք էլ չգիտենք… ու շարունակ երազում ենք գտնել էդ փայտիկը: Միամիտ ենք: Բա: Դրա համար էլ վախենամ՝ խաբեն: Հաստա՛տ կխաբեն: Թվում է, թե կհրավիրեն ուրախ խաղ խաղալու, բայց դիտմամբ կանոնները չեն բացատրի… Էլ չեմ ասում, որ չես իմանա, թե որ բակը գնաս խաղալու: Ու ստիպված պիտի ընտրես չարյաց փոքրագույնը… Չէ՞ որ չգիտես ոչ էս կանոնները, ոչ էլ՝ էն: Մեկ էլ այստեղ հիշում ես կախարդական փայտիկի մասին… Միամիտ ենք…

-Մարդու տրամադրություն է ընկնում քո խոսքերից, ձյաձ Մարատ, — ասաց Արամն ու մի տեսակ մեղավոր ժպտաց:

-Չէ, մի՛ տխրիր, — ծիծաղեց Մարատը, — մեր ազգը միշտ լինելու է: Գիտե՞ս՝ ինչու:

-Եվ ինչո՞ւ:

-Մեր ազգը մի օր ծերացել ու էդպես էլ մնացել է՝ դուրս թռչելով ժամանակի շրջապտույտից: Վերջին հինգ հազար տարվա մեջ մենք մի գրամ չենք փոխվել: Այ, դու ասա, ի՞նչ բան է Ժամանակը:

Արամն ավելի շփոթվեց.

-Դե այդպես միանգամից չես ասի, ձյաձ Մարատ:

Մարատը տարուբերեց գլուխը.

-Էդ շատ հեշտ բան է: Ժամանակը միշտ սկիզբն է ու վերջը: Իսկ Ժամանակը մեր դեպքում գոյություն չունի, էլ ո՞նց վերջանա: Ու Պատմությունն էլ երկու երես ունեցող մեդալ է:

Իսկ Արամը մտածեց. «Էլի փազլի պես քանդռտվեցի: Էլի պիտի հավաքվեմ…»:

Գորիսից հետո ճանապարհը գահավիժեց դեպի Որոտանի կիրճը, մագլցեց հանդիպակաց լեռը, իսկ հետո սլացավ մարգագետիններով, անցավ Շուռնուխը, անսպասելիորեն մտավ անտառ, էլի վեր բարձրացավ և, Կարմրաքարի մոտ հայտնվելով՝ թռավ ներքև Արծվանիկ գյուղի անճոռնի «Խվոստի» կողքով, մինչև Ողջի ու Վաչագան գետերի ափերին տարածված ու Խուստուփ լեռով պաշտպանվող Կապան:


4. Սեպտեմբեր


Արևը ելավ: Արևելքի կանաչ բլուրների հետևում: Այնտեղից, ինչպես պապն էր պատմում, կրակում էին «Գրադից», երբ պատերազմ էր: Ռումբերը հենց Կապանի վրա էին ընկնում. մինչև օրս էլ կարելի է շենքերի պատերի վրա բեկորների հետքերը տեսնել: Քաղաքը երեք կողմից բլուրներով է շրջապատված, և հիմա Արամը մտածեց, թե ինչ հարմար պետք է լիներ Կապանը վերևից ռմբակոծելը: Սովորաբար հայտարարվում էր համընդհանուր տագնապ, մարդիկ հասցնում էին նկուղներում պատսպարվել: Բայց պատահում էր նաև այնպես, որ լրիվ անսպասելիորեն կրակում էին մի համազարկով: Օրը ցերեկով: Ու հիշեց պապի պատմածը, որ մի այդպիսի ռումբ ընկավ հենց հացի հերթի մեջ, ու… շատ մարդ զոհվեց: Մի ուրիշ պատմություն էլ հիշեց, որ երբեք չի մոռանա: Վերևի հարևանները շուն ունեին ու կրծքի երեխա: Երբ երեխային պառկեցնում էին ննջարանում քնեցնելու, իսկ ննջարանի պատուհանները դեպի արևելք էին բացվում, շունը, ասես հասկանալով, որ երեխային չի կարելի անհանգստացնել, լուռ ստվերի էր վերածվում ու նույնիսկ չէր հաչում, երբ տան դուռը թակում էին: Բայց մի անգամ ասես կատաղած լիներ: Երեխայի քնելուց մի հինգ րոպե հետո շունն սկսել էր աղեկտուր հաչել, քարշ գալ ամբողջ բնակարանով մեկ, վազել ննջարան ու ավելի բարձր հաչել: Արդյունքում երեխային արթնացրել էր, և տանտերերը ստիպված էին երեխային օրորոցից վերցնել ու տանել խոհանոց: Շունը մնացել էր ննջարանում ու ոչ մեկին չէր թողել ներս մտնեն: Եվ այդ ժամանակ ռումբն ընկել էր հենց շենքի բակ: Ննջարանի պատուհանների ապակիները շրջանակների հետ ընկել էին, և ննջարանն ամբողջությամբ քարուքանդ էր եղել: Շունը զոհվել էր՝ փրկելով երեխային: Այս պատմությունն էլ էր պապը պատմել: Հիմա պապը չկա: Տատն էլ չկա: Մանկությունն էլ չկա: Արդեն վաղուց…

Արևը ելավ: Բայց դեռ շատ վաղ էր, և Արամը կարող էր դեռ պառկած մնալ ևս մի քանի րոպե՝ շարունակելով նայել հեռվում կանաչ բլուրներին, իսկ հետո՝ լուսանկարներով զարդարված պատերին, արդեն քառասուն տարվա ծանոթուհուն՝ առաստաղի ջահին: Պապի ու տատի բնակարանում առաջվա պես ամեն բան փոքր էր թվում: Բնակարանը, պահարանները, որոնց մեջ Արամը մանկության տարիներին սովորություն ուներ լապտերիկով թաքնվելու, տատի եռափեղկ հին տրյումոն, խոհանոցը…

Նշանակում էր, որ այցելությունների (մի երկու անգամ 90-ականներին ու 2000-ականներին) զգացողություններն ու հիշողությունները ջնջվել են՝ ուղեղում հետք չթողնելով, և ամեն բան, ինչպես միշտ, չափվում ու ստուգվում էր առաջվա պես մանկության հիշողություններով. նրանք էին, որ ամենակայունն էին ցանկացած կայունության մեջ: Քաղաքն էլ էր մի տեսակ փոքրացել էր: Թեև ոչ մի գրամ չէր փոխվել: Պարզապես մի քիչ ծերացել էր՝ չնայած այստեղ-այնտեղ կախված «ՍՈՒՊԵՐՄԱՐԿԵՏ» ցուցանականերին: Առաջվա պես Խուստուփ լեռից հոսում էր Վաչագան գետը, որի երկայնքով Արամի պապի երբևէ տնկած չինարներն էին աճում, առաջվա պես տղաները, գրանիտե եզրապատերից կախված, գետում ձուկ էին բռնում (ով՝ թանկ սփինինգով, ով էլ՝ պարզապես երկար փայտով՝ ծայրին ձկան թել կապած): Առաջվա պես Վաչագան գետը քաղաքի կենտրոնում՝ հենց մեծ կամուրջի տակ թափվում էր Ողջի գետի մեջ, որի երկայնքով փշատ ու ընկուզենի էին աճում, և գետերն, արդեն միախառնված, հոսում էին դեպի հարավ-արևելք… Միայն թե չկար լամպերի գործարանից մշտապես լսվող աղմուկը, որն, անպետք ու կուլակաթափ եղած կանգնած էր Երկաթուղայինների փողոցում: «Ունիվերմագ»-ն էլ արդեն չկար: Մնացած ամեն ինչը մնացել էր այնպես, ինչպես մանկության տարիներին: Հոգին դատարկ ու մոլորված էր դառնում միայն այն բանից, որ վաղուց արդեն չկային հարազատներից, ծանոթներից, ընկերներից շատերը:

Վերջապես Արամը վեր կացավ, սափրվեց, հագավ երեկ երեկոյան ինքնուրույն արդուկած մաքուր վերնաշապիկը, փողկապ կապեց, սուրճ խմեց ու դուրս եկավ տնից: Վեց-յոթ րոպեից արդեն դպրոցի մոտ էր: Դպրոցը գտնվում էր «Լեռնագործ» հյուրանոցի հետևում՝ Վաչագան գետի երկայնքով վեր: Առաջին դասը էլ իններորդ դասարանում էր: Դասարանը փոքր էր: Արամը հաշվեց՝ տասնմեկ աշակերտ: Ընդհանրապես նկատել էր, որ Կապանում երեխաներ քիչ կան: Ամռան ավարտից հետո ավելի են նվազում: Նշանակում է՝ այդ երեխաների մեծ մասը ծնողների հետ այստեղ արձակուրդներին են գալիս՝ Վարդավառին թրջվելու համար …

Արամը ողջունեց աշակերտներին, ներկայացավ, ներկա-բացակա արեց՝ փորձելով հիշել անունները, չնայած գիտեր, որ անհնար է առաջին իսկ դասին բոլորին հիշելը, հետո վեր կացավ, մոտեցավ պատուհանին ու սկսեց.

-Ներկայում պատմություն չկա: Ներկայում միայն փաստեր են: Փաստերը պատմություն են դառնում, երբ ժամանակ է անցնում, և մենք գիտակցում ենք դրանք, գնահատում, անուն տալիս: «Պատմությունը կերտվում է մեր աչքի առջև» արտահայտությունն ինձ միշտ «պոզավոր սուտ» է թվացել: Ամբողջովին գնահատել, գիտակցել ու հասկանալ փաստերը մենք կարող ենք հետագայում, ժամանակի հետ: Ներկայում պատմություն չկա: Պատմությունը միշտ անցյալ է…

Դասերից հետո Արամը գնաց տուն՝ Երկաթուղայինների փողոց, ամենաերկար ճանապարհով: Ասես ուզում էր իր ներքին զգացողությունները համեմատել Վաչագանի, իսկ հետո Ողջիի հոսանքի հետ: Թվում էր՝ ամեն բան լավ է: Թվում էր՝ երջանիկ է: Նույնիսկ իրեն բռնեցրեց այն պահին, որ համարյա ժպտում է: Հիշեց այն նույն իններորդ դասարանի՝ նշաձև տխուր աչքերով երիտասարդ դասղեկի ժպիտը: Եվ հանկարծ անհասկանալիորեն ուժեղ ցանկություն ունեցավ զգալու ծաղկող փշատի բույրը: Սեպտեմբերի՞ն: Նույնիսկ մտածեց՝ Երևան չզանգի՞, Աշխենին, որը, ինչ Արամը գնացել էր, հեռախոսը չէր վերցնում ու չէր պատասխանում նրա նամակներին: Բայց հետո Արամը միտքը փոխեց: Մտածեց, որ Ողջի-բուռն գետի ափերից փշատի բույրն զգալի կլինի գարնան վերջին, երբ Խուստուփ լեռան արծվաթևերին կսկսի հալվել վերջին ձյունը:


Թարգմանեց Մարիա Լազարևան


(с сайта читать здесь)